آشْتیانی، میرزااحمد (1300-1395ق/1882-1975م)، فقیه و فیلسوف شیعی امامی،
چهارمین و کوچکترین فرزند میرزاحسن مجتهدآشتیانی، فقیه سرشناس روزگار ناصرالدینشاه
و مظفرالدینشاه قاجار و شارح آثار شیخمرتضی انصاری. پس از پایان تحصیل مقدمات
عربی و ادبیات فارسی، به خواندن سطوح فقه و اصول در خدمت پدر خود پرداخت و بعد از
درگذشت وی (1319ق/1901م)، تحصیلات خویش را نزد علمای دیگر مانند سیدمحمد یزدی،
میرزاهاشم رشتی، حکیم کرمانشاهی و حکیم اشْکوَری دنبال کرد و آنگاه در مدرسة
سپهسالار به تدریس معقول و منقول مشغول شد. در 1340ق/1921م رهسپار نجف اشرف گشت و
افزون بر کسب فیض از محضر استادانی چون علامة نائینی و اقاضیاء عراقی، خود نیز مجلس
درس فلسفه دایر ساخت. در 1350ق/1931م به ایران برگشت و بقیة عمر را در تهران به
تدریس فقه و اصول و علوم عقلی، تألیف کتاب و ارشاد مردم گذراند. وی هنگام وفات
متصدی مدرسة علمیة مروی، بزرگترین حوزة علمیة تهران، بود. میرزامحمد افزون بر احاطه
بر علوم عقلی و نقلی، در پزشکی قدیم و دانشهای قدیم و دانشهای ریاضی نیز دستی داشت.
خط را بسیار زیبا مینوشت و با تخلص «واله» شعر میسرود. وی عارفی خلیق، متواضع،
سلیمالنفس، متعبد و مثل اعلای پارسایی بود (مطهری، 619). میرزااحمد از 5 تن از
مراجع زمان یعنی میرزاحسین نائینی، حایری یزدی، آقاضیاء عراقی، سیدابوالحسن اصفهانی
و حاجآقاحسن بروجردی گواهی اجتهاد داشت. وی در تهران درگذشت و در صحن حضرت
عبدالعظیم در ری به خاک سپرده شد. فرزند ارشد میرزااحمد به نام میرزامحمدباقر
(1323-1404ق/1905-1984م) یکی از علمای طراز اول عصر حاضر ایران بود. براساس گزارش
رضا استادی، جمعاً 62 کتاب و رساله و حاشیه از میرزااحمد باقیمانده که بیش از 27
کتاب و رسالة آن به چاپ نرسیده است (آشتیانی، چهارده رسالة فارسی، مقدمه، 23-25).
از تألیفات چاپ نشدة وی 32 حاشیه است که میرزااحمد آنها را بر کتابهای معتبر فقه،
اصول، حکمت، معانی و بیان، عرفان، صرف و نحو عربی، هیأت و منطق نوشته است. از آثار
چاپ شدة میرزا، کتابها و رسالات زیر را میتوان نام برد: 1. رسالة قول ثابت به
فارسی، به کوشش کوشانپور شامل 5 اصل، در اثبات خداوند، اثبات علم خداوندی، اثبات
لزوم بعثت نبی، اثبات امامت و برزخ و معاد. این رساله اولینبار در 1335ق/1917م چاپ
سنگی شده است؛ 2. نامة رهبران، آموزش کتاب تکوین به فارسی، تهران،
دارالکتبالاسلامیه، 1374ق/1954م (چ 1، 1360ق)، مشتمل بر فلسفه و اصول عقاید شیعه؛
3. مقالات احمدیه به فارسی، تهران، دارالکتبالاسلامیه، 1377ق/1957م، شامل 3 مقاله
در بیان فواید خودشناسی (مقالة اول) و اصول اخلاق (مقالات دوم و سوم)؛ 4.
طرائفالحکم به عربی. تهران، صدوق، 1340ش، در 2 جلد، همراه با ترجمة فارسی زیر
عنوان اندرزهای ممتاز؛ 5. مناسک حج به فارسی، تهران، 1386ق/1966م؛ 6.
لوامعالحقایق فی اصولالعقاید به عربی، تهران، 1353ش، جزء اول این کتاب
شامل مبحث توحید و نبوت و جزء دوم آن مشتمل بر مبحث امامت و معاد است. 7. چهارده
رسالة فارسی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهلستون مسجدجامع، 1403ق/1982م.
این مجموعه شامل 14 رساله است: پرسشنامه، آداب دعا، اخلاق و توحید،
میزانالقرائه، توحید و معاد، عیدیه، دلائلالتوحید، بیان، نافع، یادآور در
توحید، تفسیر آیه قُلِالروُح، سرمایة سعادت، کلمة طیبه، قول ثابت و هدیة احمدیه
قبلاً بهطور مستقل چاپ شده است: 8. صدوبیست حدیث و چهار رسالة عرفانی و فلسفی
به عربی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهلستون، 1406ق/1985م، شامل:
الاحادیثالمنتخبه، تبیانالمسالک فی بابالوجود والموجود،
الولایه، هدیة احمدیه، علمالباری و قصدالسبیل فی ردالجبر والتفویض،
به ضمیمة کتاب نورالهدایه فیالامامه، تألیف جلالالدین دوانی. رسالة
قصدالسبیل قبلاً همراه رسالة تبیانالمسالک، و هدیة احمدیه با چاپ سنگی منتشر
شده است. رسالة الولایه نیز یکبار در 1368ق/1949م با چاپ سنگی منتشر شده است.
مآخذ: آشتیانی، احمد، چهارده رسالة فارسی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهلستون،
1403ق، صص 18-27؛ همو؛ صدوبیست حدیث و چهار رسالة عرفانی و فلسفی، به کوشش رضا
استادی، تهران، چهلستون، 1406ق، صص 8-8؛ آشتیانی، جلالالدین، شرح مقدمة
قیصری برفصوصالحکم، مشهد، باستان، 1385ق، مقدمه، ص 48؛ آقابزرگ، الذریعه، 4/42،
17/99، 209، 24/23؛ ابنترکه، صاینالدین، تمهیدالقواعد، به کوشش
جلالالدین آشتیانی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه، 1360ش، مقدمه، ص 3؛
غفوری، حسن، مختصری از شرح زندگانی آقامیرزااحمد آشتیانی، (چاپ نشده)، 1354ش؛ همو،
یادنامهای از گلهای معرفت، تألیف 1363ش (چاپ نشده)؛ «مختصری از شرح احوال و
آثار استادمیرزااحمد آشتیانی»، معارف اسلامی، تهران، س 1، شمـ 1، (شهریور 1345ش)؛
مشار،خانبایا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 1/325؛ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل
اسلام و ایران، تهران، صدر، 1362ش.
مجدالدین کیوانی